De Antwerpse Zoo is de oudste dierentuin van België. Gelegen in het centrum van Antwerpen, vormt het de groene oase van de grote stad. Op het terrein van de dierentuin leven meer dan 5.000 dieren. Het Kleinapengebouw met 18 leefruimten herbergt verschillende soorten apen, zoals slingerapen, mandrils en uilenkopmeerkatten. Met de modernisering doet ZOO Antwerpen voortaan een beroep op Human Centric Lighting en het automatische lichtsturingssysteem van B.E.G.

Het belang van licht voor ons mensen is in het recente verleden nader onderzocht. Pas in 2002 ontdekten onderzoekers fotoreceptoren op het netvlies van onze ogen die niet verantwoordelijk zijn voor het gezichtsvermogen. Deze speciale ganglioncellen registreren de helderheid van de omgeving en regelen biologische processen in het lichaam, zoals de pupilreflex of de hormoonproductie.

Wij ervaren bewust hoezeer licht ons welzijn verhoogt aan het begin van elke lente: wanneer de dagen weer helderder worden, voelen wij ons actiever, zijn wij in een beter humeur en meestal ook geconcentreerder dan in de donkere wintermaanden. Licht regelt onder andere de “innerlijke klok” – een ingewikkeld regelsysteem dat alle lichaamsfuncties coördineert en synchroniseert in een 24-uurs ritme. Te weinig licht overdag kan leiden tot een verschuiving van de inwendige klok of tot minder uitgesproken slaap- en waakfasen. Beide hebben een negatief effect op het chronobiologische ritme en kunnen de gezondheid schaden. In binnenruimten kunnen de lichtkleur en -intensiteit worden geoptimaliseerd met HCL.

Human Centric Lighting, of kortweg HCL, is de naam van de technologie die zich richt op het welzijn van de gebruikers van de ruimte. Biologisch effectieve verlichting wordt aangepast aan het circadiane ritme van de gebruiker. Het moet de natuurlijke actieve tijden en rustfasen in de loop van de dag op zinvolle wijze ondersteunen. Naast mensen kunnen ook dieren en planten baat hebben bij biologisch effectieve verlichting. In de landbouw wordt licht al dienovereenkomstig gebruikt. Omdat het apen zijn die baat hebben bij HCL in de Zoo van Antwerpen, wordt dit ongewone en mooie project door B.E.G. geleid onder de naam “Monkey Centric Lighting”.

De specificatie van de Belgische dierentuin was dat de verlichting moest worden aangepast aan de dagelijkse routine van de apen. Bovendien moest het daglicht worden opgenomen naast de helderheid van het kunstlicht: Dit bespaart efficiënt energie.

De aanwezigheidsdetectoren van B.E.G. voeren nu regelmatig lichtmetingen uit in het apenhuis en regelen het kunstlicht dienovereenkomstig om de gewenste lichtsterkte te realiseren.

De kleurtemperatuur van de nieuwe armatuur van 3000 Kelvin moet niet worden gewijzigd. 3000 Kelvin komt overeen met een helder warm wit licht, dat als zeer huiselijk wordt ervaren. Tegelijkertijd is de verlichting helder genoeg om de bezoekers een goed zicht op de leefruimte te geven. Het gewenste dag-nachtritme wordt dus alleen via de bijbehorende helderheidswaarden gerealiseerd.

B.E.G. zorgt altijd voor de individuele planning en uitvoering in nauwe coördinatie met de planners en de bouwers. De door de Zoo gewenste functies konden worden geïmplementeerd met behulp van het B.E.G. DALI-SYS lichtregelsysteem. DALI-SYS is een modulair, netwerk- en schaalbaar verlichtingsbeheersysteem. Een hoog niveau van operationele veiligheid wordt gerealiseerd door middel van gedistribueerde intelligentie. Diverse functies, zoals geleid licht of HCL, zijn in DALI-SYS geïntegreerd. In de regel kan DALI-SYS worden gebruikt om een vooraf ingestelde lichtcurve te selecteren, b.v. voor kantoren, scholen of de industrie, of om eigen lichtcurves te ontwerpen. Verschillende tests in het apenverblijf hielpen de B.E.G. systeemintegrator om een lichtcurve te realiseren die optimaal is voor de dieren.

Zoals blijkt uit figuur 4, wordt de schemering gesimuleerd tussen 7 en 9 uur ‘s morgens en tussen 17 en 19 uur ‘s avonds. ‘s Middags is hij het helderst met een maximum van 1450 lux. Met behulp van een timer en een DALI SYS-drukknopmodule werd de verlichting ‘s morgens om 06.45 uur ingeschakeld en ‘s avonds om 19.15 uur uitgeschakeld. Hiervoor werd de vergrendelingsfunctie gebruikt. Daarbij ontvangt de DALI-SYS multisensor (aanwezigheidsmelder in de DALI-SYS) om 19.15 uur via de drukknopmodule een “lock”-signaal. De detector wordt vergrendeld, de automatische functie van de sensor wordt gedeactiveerd en tegelijk wordt een laatste commando aan de DALI-armaturen gegeven. In ons geval gaat de verlichting naar 0 %. ‘s Morgens vroeg om 06.45 uur wordt een “Unlock”-signaal uitgezonden, waardoor de automatische functie weer wordt geactiveerd.

De armaturen in het Kleinapenverblijf werden gemonteerd tussen het traliewerk en de dakramen, en de multisensoren werden éénmaal aan de linker- en éénmaal aan de rechterkant van de behuizing geïnstalleerd. Hier is er geen direct zonlicht dat de lichtwaarden zou kunnen vertekenen. De multisensoren werden gebruikt als zuivere daglichtsensoren voor lichtmeting.

Bovendien werden nog twee drukknopmodules (één voor de linkerkant van de behuizing en één voor de rechterkant) geïnstalleerd om de verlichting naar behoefte handmatig in of uit te schakelen. De DALI-SYS drukknopmodules kunnen worden gebruikt met in de handel verkrijgbare schakelaars.

De volgende onderdelen werden in het apenverblijf geïnstalleerd:

De voor-en-na vergelijking is overtuigend. Dankzij de moderniseringsmaatregel ziet de verlichting van de overdekkingen er veel natuurlijker uit. De bezoekersruimte is lichter. Er zijn optimale lichtomstandigheden gecreëerd voor de dieren en de bezoekers van de dierentuin.

Auteur: Agathe Jumpertz (Technische verkoop en projectbeheer)